W dniach od 14 do 17 września 2016r. odbywał się XVI Ogólnopolski Zjazd Socjologiczny pod hasłem “solidarność w czasach nieufności”. Jest to organizowane raz na 3 lata zebranie polskiego i światowego środowiska badaczy społecznych. Tym razem gospodarzem tego wydarzenia był Gdańsk, natomiast jego organizatorami było Polskie Towarzystwo Socjologiczne, Uniwersytet Gdański wraz z wchodzącym w jego skład Wydziałem Nauk Społecznych, jak również osoby związane z kierunkiem socjologia w Instytucie Filozofii, Socjologii i Dziennikarstwa UG. Bazą tego wydarzenia był przede wszystkim budynek Wydziału Nauk Społecznych, gdyż tam prowadzono obrady grup tematycznych, wydarzenia towarzyszące, sesje plenarne oraz sympozja. Poza tym wybrane wydarzenia zlokalizowane były w Europejskim Centrum Solidarności, Nadbałtyckim Centrum Kultury, Centrum św. Jana, klubie Stary Maneż, jak również Gdańskim Teatrze Szekspirowskim.
Celem tego sprawozdania ma być przedstawienie w ogólnym zarysie okoliczności, w jakich przebiegało to wydarzenie naukowe. Należy jednak zaznaczyć, iż mnogość toczących się w jego czasie spotkań, z których znaczna część działa się jednocześnie w różnych miejscach, spowodowała, że autor niniejszej pracy nie był w stanie uczestniczyć we wszystkich z nich. Dlatego też opisane zostaną jedynie wybrane zebrania i obrady, zaś ich charakterystyka będzie z konieczności zabarwiona subiektywizmem. Jednakże, aby zminimalizować negatywne efekty jednostronności tegoż sprawozdania uzupełnione one będzie przez relacje innych uczestników Zjazdu oraz ich opinie na temat jego przebiegu.
***
Pierwszy dzień Zjazdu rozpoczął się od wygłoszenia wykładu inauguracyjnego. Prowadził go Hans Joas, a tytuł jego wystąpienia brzmiał Dangerous Nouns of Proces: Differentiation, Rationalization and Modernization. Później odbyła się pierwsza sesja plenarna, której uczestnikami byli Andrzej Rychard i Hella Dietz, natomiast za prowadzenie dyskusji odpowiadał Michał Kaczmarczyk. Następnym etapem były obrady grup tematycznych. Jedna z ciekawszych nosiła nazwę „Wędrujące pojęcia w naukach społecznych”. Osoby prowadzące tą grupę, czyli Marta Bucholc, Kornelia Kończal i Joanna Wawrzyniak, jej nazwę zaczerpnęły z najnowszej książki Mieke Bal pod tym samym tytułem. Jeden z ciekawszych referatów pierwszej tury obrad został zaprezentowany przez Barbarę Markowską, dotyczył on pojęcia kapitału i jego wędrowania od teorii Marksa do koncepcji Pierre’a Bourdieu. Treść tego wystąpienia wzbudziła również spore zainteresowanie publiczności, zaś do jego autorki skierowano wiele pytań. Z kolei w drugiej turze obrad tej grupy na tle innych wyróżnił się referat Dariusza Brzezińskiego, który mówił o wędrujących pojęciach w twórczości Zygmunta Baumana.
W drugim dniu Zjazdu interesujące obrady miały miejsce w grupie „Polska socjologia prawa między dziedzictwem przeszłości i wyzwaniami teraźniejszości”. Wyróżniający się referat został zaprezentowany przez Michała Kaczmarczyka i nosił tytuł „Niezawisłość sędziowska w Polsce”. Było to omówienie wyników badań empirycznych dotyczących tematyki przedstawionej w tytule wystąpienia. Przeprowadzone one zostały we współpracy z badaczami z Wydziału Prawa i Administracji UG. Grupą badaną byli polscy sędziowie, zaś w procesie zbierania danych posłużono się metodą ankietową. Pytania w ankiecie dotyczyły między innymi wpływu zmian instytucjonalnych na niezawisłość i niezależność[1] polskich sędziów. Prelegent podczas omawiania wyników zwrócił między innymi uwagę na fakt, iż na wynik badań wpływ mogły mieć wybory parlamentarne, które odbywały się w trakcie zbierania opinii respondentów. W obradach grupy zaburzono też do pewnego stopnia porządek narzucony przez prowadzących, gdyż wbrew ich sugestii pytania zadawano już w trakcie wystąpienia. Pytano między innymi o wyniki badań w zakresie relacji niezawisłości do niezależności. Poza tym próbowano pogłębić kwestię metodologicznego zaplecza badania oraz kwestię dostępności badanej grupy. Jeden z pytających w swojej wypowiedzi następującej po referacie odniósł też wyniki zaprezentowane przez prelegenta do rezultatów swoich studiów empirycznych.
Warto też wspomnieć o wydarzeniach towarzyszących drugiemu dniu Zjazdu. Jednym z nich było spotkanie „Kultura w procesie zmiany. Doświadczenia, dorobek i wnioski z gdańskich badań nad kulturą”. Jego uczestnikami byli między innymi Cezary Obracht-Prondzyński, Agata Bachórz, Krzysztof Stachura, Tomasz Szlendak i Piotr Zbieranek. Poświęcone one było prezentacji wyników badań nad współczesnymi przemianami w obszarze kultury. Efektem tych badań była publikacja „Punkty styczne: między kulturą a praktyką (nie)uczestnictwa”[2]. Na początku omówione zostały idee i kulisy procesu badawczego. Gruntownie opisano „kuchnię badawczą” oraz przytoczono przykłady różnych postaw respondentów. Jednym z głównych problemów badawczych opisywanej publikacji była analiza przyczyn nieuczestniczenia określonych aktorów społecznych w kulturze. Autorzy zadali sobie między innymi pytania o to kim w zasadzie są (w sensie ich społecznej charakterystyki) osoby, których „nie ma” w kulturze, czym jest samo zjawisko nieuczestniczenie w kulturze oraz jakie są jego przyczyny, czym jest kultura dla osób w niej nieuczestniczących itp. Warto zauważyć, że obecny na spotkaniu Tomasz Szlendak pozytywnie ocenił zaprezentowany raport. Zauważył również, że w świetle wykonanych badań znajduje uzasadnienie teza, iż kultura zaczyna zastępować w społeczeństwie tradycyjnie rozumianą strukturę.
W trzecim dniu Zjazdu (16 września) warte uwagi obrady odbyły się w grupie tematycznej „Big Data, CAQDAS i nowe technologie w polu socjologii jakościowej”. W trakcie pierwszej sesji zaprezentowano łącznie cztery referaty. Jakub Niedbalski omówił kulisy warsztatu badacza jakościowego oraz wykorzystanie pakietu NVivo w prowadzeniu projektu badawczego na temat aktywności sportowej osób niepełnosprawnych. Zwrócił uwagę, że program ten, jak również inne narzędzia z rodziny CAQDAS mogą wydatnie wspomóc procedurę badawczą. Drugi w kolejności referat miał być wygłoszony przez Agnieszkę Otręba-Szklarczyk, ale ze względu na jej nieobecność o swoim referacie opowiedział Mariusz Dzięglewski, którego referat pierwotnie miał być wyłożony. Dotyczył on przenikania się w prowadzeniu badań oprogramowania CAQDAS oraz tradycyjnych technik socjologicznych, jak również odbioru dziedzictwa kulturowego. Obszar badania obejmował analizę treści internetowych oraz ustaw i innych aktów prawnych. Prelegent zwrócił też uwagę na wpływ zastosowania CAQDAS na proces badawczy – według niego programy z tej rodziny pozwalają na precyzyjny i wielowymiarowy opis procesu zbierania danych. Wystąpienie trzecie dotyczyło wykorzystania CAQDAS i NLP[3] w badaniu mowy nienawiści. Dla potrzeb projektu badawczego posłużono się specjalnym oprogramowaniem do systematycznego zbierania treści internetowych. Natomiast czwarte wystąpienie traktowało o wykorzystaniu technologii Big Data w analizach kultury literackiej. W tym przypadku z kolei użyto narzędzi analitycznych Google do zbierania danych na temat literatury pięknej. W dwóch ostatnich referatach zastosowanie oprogramowania komputerowego miało na celu pomoc w zebraniu i analizie bardzo dużej ilości danych. W dyskusji kończącej pierwszą turę obrad tej grupy podniesiono argument, iż w technologii Big Data zbiera się ogromne ilości danych, ale nie zwraca się uwagi na ich szerszy kontekst i wzajemne zależności. Jeden z prowadzących obrady odnosząc się do tego stwierdzenia zauważył, że w znacznej mierze jest to twierdzenie prawdziwe, gdyż ten sposób analizy danych zrodził się w ramach badań operacji bankowych i ekonomicznych, gdzie liczy się przede wszystkim ilościowy wymiar badań.
Tego samego dnia odbyło się również wydarzenie towarzyszące, jakim była promocja książki Ireneusza Krzemińskiego oraz współpracującego z nim zespołu badawczego „Solidarność, doświadczenie i pamięć po raz drugi”. Praca ta ukaże się nakładem wydawnictwa Europejskiego Centrum Solidarności. Z tego też względu współprowadzącym to spotkanie był Jacek Kołtan jako reprezentant tej instytucji. Autor publikacji we wstępie do swojego wystąpienia stwierdził, że badaną grupą byli aktywiści „Solidarności”. Miejscem badań (a w zasadzie miejscami) były małe miasta przemysłowe, w których działał ten ruch społeczny, a które stanowiły swego rodzaju satelity względem dużych ośrodków miejskich. Cel badań Ireneusz Krzemiński określił jako „zapis na przyszłość”. Zebrany materiał empiryczny i jego analiza ma stanowić niejako „kapsułę czasu” dla przyszłych pokoleń badawczy. Wpisuje się to w pewnym stopniu w nurt wielokrotnego wykorzystania materiałów empirycznych w badaniach socjologicznych. Główny pytaniem, które postawił sobie autor brzmiało: „co stało się z pamięcią o Solidarności?”. Chodzi tu między innymi o to, jak zmieniała się jej treść i jakie czynniki społeczne to zdeterminowały. Jako jeden z nich autor podaje aktualny dyskurs polityczny, w którym próbuje się podważyć rolę niektórych członków „Solidarności”, przy jednoczesnej afirmacji innych. Poza tym w swoich analizach Ireneusz Krzemiński odwołał się do pojęcia „czarnej legendy” okrągłego stołu, które stworzył historyk Aleksander Hall. Odnosi się ono do pewnego rodzaju mitologizacji czynności przy nim dokonanych i zawartych wtedy porozumień. Autor próbując wyjaśnić postawy badanych odwołał się też do pojęcia resentymentu używanego przez Maxa Schellera. Warto też zauważyć, że samo spotkanie z Ireneuszem Krzemińskim rozpoczęło się z lekkim opóźnieniem. Nie było na nim zbyt licznej publiczności, jednakże dzięki temu znalazło się więcej czasu na pytania i każdy chętny mógł poprosić o zabranie głosu.
Warto też odnieść się do relacji uzyskanych od innych uczestników Zjazdu Socjologicznego. Wynika z nich między innymi, iż w odniesieniu do tematów sesji plenarnych i grup różnorodność była bardzo istotnym elementem całego wydarzenia. W opinii tych osób ciekawe obrady odbyły się między innymi w grupie „Współczesne konflikty międzykulturowe z perspektywy socjologicznej”. W jej ramach obie sesje były interesujące, ponieważ ujmowały konflikty międzykulturowe z różnych perspektyw, od teoretycznych zajmujących się pojęciowymi kontekstami „innego-obcego”, po bardzo aktualne wątki związane z uchodźstwem czy islamem. Z kolei w grupie „Socjologia w literaturze – literatura w socjologii” wszystkie referaty miały wysoki poziom, a ich zagadnienia były na tyle różnorodne, że pokazywały jak szerokim zakresem pola badawczego dysponuje ta subdyscyplina socjologii. Rozbieżne opinie pojawiły się natomiast odnośnie wykładu Jean-Claude’a Kaufmanna pod tytułem „Solidarność i nieufność w związku dwojga ludzi”, który odbył się w trzecim dniu Zjazdu. Z jednej strony jedna z osób słuchających tego wystąpienia zauważyła, że mimo wcześniejszej ekscytacji osobą prowadzącego nie wywołał on spodziewanego wrażenia. Przyczyną było to, że wykład wygłoszony po francusku był nie tyle tłumaczony, co raczej po prostu przeczytany z kartki przez tłumaczkę. Natomiast inny słuchacz twierdził, że spotkanie z Jean-Claude Kaufmann’em było fenomenalne. Poza tym osoby, dla których było to pierwsze uczestnictwo w Zjeździe Socjologicznym wyrażały przekonanie, że był on fascynującym doświadczeniem od strony naukowej, pokazującym spektrum socjologii, skupionej na różnych sferach rzeczywistości społecznej.
W opiniach uczestników Zjazdu dość często zwracano uwagę na fakt bardzo dobrej organizacji całego wydarzenia. Oceny takie wyrażali zarówno przyjezdni uczestnicy, jak również osoby zaangażowane w pracę przy wydarzeniu. Obrady wszystkich grup oraz pozostałe spotkania (z wyjątkiem wspomnianego wyżej opóźnienia spotkania z I. Krzemińskim) zaczynały się i kończyły zgodnie z harmonogramem, zaś w ich trakcie sumiennie przestrzegano wymiaru czasowego przyznanego każdemu z prelegentów. Wpłynęło to zatem pozytywnie na ocenę całej konferencji. Jeden z członków Komitetu Organizacyjnego, stwierdził, że Zjazd pod względem logistyki, organizacji, spotkań kuluarowych i integracyjnych udał się doskonale. Ważne było wsparcie wolontariuszy, ale także dobrze przeprowadzona analiza tego, co może się wydarzyć i jak zapobiegać niechcianym wypadkom. Warto też wspomnieć, iż organizatorzy kolejnego Zjazdu, który ma odbyć się we Wrocławiu, podkreślali w rozmowach, że „pod względem organizacyjnym poprzeczka jest postawiona bardzo wysoko”.
***
[1] Należy tu poczynić drobną uwagę natury terminologicznej. Na potrzeby badania dokonano operacjonalizacji pojęć „niezawisłość” i „niezależność” sędziowska. Pierwsze z tych pojęć dotyczyło formalnego podlegania sędziego wyłącznie konstytucji i ustawom; natomiast drugie z nich odnosiło się do pewnego rodzaju postawy wewnętrznej i oznaczało niekierowaniem się przez niego w orzekaniu czynnikami pozaprawnymi.
[2] Praca dostępna jest pod adresem http://www.repozytorium.ikm.gda.pl/items/show/108, dostęp 24.09.2016 r.
[3] NLP to skrót od „natural language processing”.